بازدید عملی میدان نقش جهان و بازار قیصریه
بازدید عملی میدان نقش جهان و بازار قیصریه
هنگامی که شاه عباس اول در سال 1000 هجری قمری اصفهان رابه پایتختی تعیین نمود تقریبا شش سال طول کشید تا این انتقال از شهر قزوین به اصفهان صورت گیرد.در همین راستا خیل عظیم معماران و عوامل فن از کاشیکار – خطاط – نقاش- بنا و……… به سرپرستی استاد علی اکبر اصفهانی کار را آغاز نمودند.
جایگزینی شهرسازی قدیم ( عصر سلجوقی) مثل میدان عتیق اصفهان ( میدان کهنه ) به الگوی جدید شهرسازی ( شهر بسته یعنی فضاهائی عمدتا با بافت پیچ وکم عرض سلولار ) و پوشیده به الگوی شهر باز با ایجاد محورهائی شاخص وفضاهای عمومی با معابر وسیع ایجاد شد.
عناصراصلی موجود قدرت در چهار ضلع میدان نقش جهان
درچهارسوی میدان نقش جهان درچهار قرن بیش به ترتیب چهارساختار اصلی واساسی احداث گردید .که مشتمل برکاخ عالی قاپو به عنوان دولتخانه مبارکه وبه زبان ساده جایگاه حکم رانی امپراطور ، بازار قیصریهکه جایگاه تمرکز اقتصاد ی،مسجد شیخ لطف الله به عنوان جایگاه مذهبی حکومتی شیعه و مسجد جامع عباسیکه جایگاه تبلور قدرت اجتماعی ومردمی بود .
عناصر یاد شده تقریبا در قالب یک حرکت راست گرد( درجهت عقربه های ساعت ) در دیواره محیطی میدان پیاده شدند.
نسبت ها واندازه های موجود درفضاهای میدان نقش جهان
براساس اندازه گیری های موجود وبه عمل آمده در میدان نقش جهان به طور میانگین طول آن 525 متر وعرض آن 159 متر میباشد در واقع وسعتی نزدیک به 83500 متر مربع برای فضای داخلی میدان اختصاص یافته، البته چنانچه وسعت بازارهای موجود در ضلع شرقی، جنوبی وغربی را به آن اضافه نمایئم وسعتش ازمرز یکصد هزار متر مربع نیز می گذرد .
قطر میدان تقریبا 5 /548 متر میباشد از طرفی تعداد کل غرفه های موجود درمیدان ، مغازه های دور تا دور بیرونی،بالکن های موجود در طبقه فوقانی، اطاقهای بازسازی شده موجود در پشت آنها و مغازه هائی که در پشت مغازه های میدان دربازا رسرپوشیده قرا ردارند 800 باب می باشد.
تناسبات بکار گرفته درمیدان نقش جهان
هرزمان که بیننده درمیدان نقش جهان قرارگیرد چنانچه پشت به ورودی مسجد جامع عباسی بایستد ضلع جنوبیمیدان و به طول میدان نظاره کند می تواند طولی برای میدان تخمین بزند حال چنانچه همین فرد باهمان حال وهوابه ورودی بازار قیصریه رفته و پشت به آن بایستد و طول میدان را تخمین بزند .
دراین حالت میدان طویل تر به نظر میرسد واین تفاوت حدود200 متر میباشد دلیل این خطای دید ناشی ازعدماستقرار دوبنای عالی قاپو وشیخ لطف اله در میانه طول میدان میباشد .به بیان ساده تر با ندازه گیری مشخص میشود که فاصله بین ضلع شمالی تا خط فرضی گذرنده از مراکز دوبنایمذکور تقریبا 320 متر اندازه گیری میشود درحالی که از همین خط گذرنده فرضی تاضلع جنوبی میدان معادل 205 متر است .
جایگاه بین اللملی میدان نقش جهان درمراجع فرهنگی
میدان نقش جهان یکی از اضافات هفت گانه جهان است و دومین میدان بزرگ تاریخی جهان پس ازمیدان(تیان آنمن درپکن) است و سومین آثار ثبت شده پس از پرسپولیس در شیراز زیگورات چغازنبیل درحوالی شوشوسپس میدان نقش جهان اصفهان .
مقایسه ابعادی میدان نقش جهان با برخی ازمیدانهای معروف
این میدان درمقایسه با میدان معروف دوژ درپاریس که از دوره هانری چهارم مانده و با نقش جهان ساخته شده وابعاد آن 140 140 متر میباشد بیش از چهار برابر وسیع تر است و درمقایسه با میدان سان مارکو در ونیز که بصورت نامنظم بوده قریب به شش و نیم برابر بزرگتر میباشد، به علاوه از میدان سرخ مسکو که یکی از وسیع ترینومعروف ترین میادین جهان به شمار میرود دارای وسعت بیشتری است .
تاریخچه ثبت وتوضیحات میدان نقش جهان
میدان نقش جهان درتاریخ 8 بهمن ماه 1313 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در اردیبهشت ماه 1358 جز نخستین آثار ایرانی بود که به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد میدان نقش جهان( میدان امام خمینی یا میدان امام ) میدان مرکزی شهر اصفهان است که درمجموعه تاریخی نقش جهان قرار دارد.
تابیش ازدوره صفویه درجایگاه کنونی این میدان باغی به نام نقش جهان وجود داشته است ، این باغ نام خودرا ازشهری درآذربایجان گرفته و اینک به نام نخجوان خوانده میشود در زمان ساخت ودر مقابل مسجد جامع ( میدان کهنه ) مسجد جامع عباسی یا مسجد امام را مسجد نو یا میدان نو می خواندند این میدان محل استقرار ساختمانهای دولتی وکاخ فرامانروایان تیموری آق قویونلوهابوده است.
بسیاری از سیاحان وجهانگردانی که در زمانهای گذشته به ایران و به این شهر سفرکرده اند درعظمت وشکوه این میدانسخن ها بسیار گفته اند و از طرف سفرا واتباع خارجی خاطراتی راشرح داده اند( خاطرات خوش ) درآن زمان بخش میدانی باغ درب کوشک نام داشت که این بخش درضلع غربی میدان نقش جهانامروزی و درمحل ساخت کاخ عالی قاپو قرارداشت .
دردوران سلجوقیان دست کم بخشی ازباغ نقش جهان بنام میدان کوشک بوده است. همچنین میدان کوشک جایگاه اعدام محکومان به اعدام وبرگزاری برخی ازآئین های رسمی مانند جشن نوروز بوده و از ابتدای سلطنت شاه عباس اول سطح میدان دراندازه بسیار بزرگتر ازمیدان کوشک سابق تسطیح شده ( قبلا شن ) وبارها آئین چراغانی وآتش بازی درآن برپا شده است احتمال دارد که بنای این میدان ازروی نقشهمیدان حسن پادشاه در تبریز برداشت شده باشد قبلا دراین میدان کلیه مراسم تشریفاتی رسمی وآئینی همچون رژه های نظامی، آتش بازی، چوگان بازی، قپق اندازی، شاطر دوانی، جشن ها و اعیاد ملی و مذهبی در این میدانانجام می شده است. هنوز در وازه های سنگی بازی چوگان در اضلاع جنوبی و شمالی به صورت سنگهایی با نوک مخروطی وجود دارد.
محوطه میدان در قدیم و در طول روز محل استقرار چادرها جهت استقرار دستفروش ها بوده که روزانه هزاراننفر در آن رفت و آمد می کردند تا به رفع نیازهای خویش بپردازند .
در شب ها نیز این میدان جایگاهی برای سرگرمی شبانه از قبیل بازیگری،خیمه شب بازی ،تردستی، نقالی ، بندبازی و غیره بود.امنیت میدان در دوران صفوی چنان تامین شده بود که با ارزش ترین اشیا در دکان ها و خیمه ها از هر دستبردی مصون بود و در صورت مفقود شدن کالا نگهبانان ضامن بازگرداندن اصل یا صحت کالا بودند.
امروزه این میدان جهت برگزاری مراسم مذهبی،اعیاد مذهبی و اقامه نماز جمعه است.از مختصات میدان نقش جهان وجود میدان مستطیل شکل و بودن چهار بنا (مسجد جامع عباسی در ضلع جنوبی ،سر درب قیصریه در ضلع شمالی،در شرق عمارت عالی قاپو و در غرب مسجد شیخ لطف الله ) و وجود بازارها و حجره های اطراف این میدان می باشند.
ضمنا وجود معمارانی همچون استاد محمد رضا، استاد علی اکبر اصفهانی و نام آن ها پیرامون سر درب های بنا هابه چشم می خورد..
در تمام دوران صفویه میدان نقش جهان میدان زنده و فعال بوده است لیکن در دوره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین از رسیدگی به میدان خودداری می شود به حدی که آب جوی ها به تدریج راکد شده وآخرین درختان باقی مانده که شاه عباس خود آنها را کاشته بود خشک می شود.
در دوران قاجار نیز این میدان مورد بی توجهی قرار می گیرد تا زمان رضا شاه و به امروز که میدان بارها دچارمرمت و ترمیم و بازسازی قرار گرفته است.
قیصریه
واژه قیصریه از کلمه لاتینی کایسارئا به معنی بازار شاهی مشتق شده است.در بعضی منابع اشاره شده که واژه قیصریه با واژه سزار مربوط بوده است.در ایران به فضایی قیصریه گفته می شد که از لحاظ خصوصیات معماری به یک راسته فرعی به دالان یا تیمچه و در موارد معدودی به یک سرا شبیه بود اما از لحاظ کارکردی به عرضه کالاهای لوکس و گرانبها به ویژه مسنوجات عالی اختصاص داشت.فضای قیصریه ها یک یا چند ورودیه داشت که در شب آن را می بستند.
قیصریه اصفهان
واژه قیصریه که بیشتر به آن اشاره شد در بازار های سنتی ایران به مهمترین و زیباترین بازارها گفته می شد که به دستور شاهان و حکام بنا شده بود.
قیصریه اصفهان در نهایت زیبایی و عظمت بنا نهاده شده و شامل دو طبقه است و از شکوه و جلال خاصی برخوردار است که طبقه بالا برای تولید کالا و پایین برای عرضه کالاست.بازار صفویه یادگار شاه عباس اول است ولی این نخستین قیصریه بازار اصفهان نبوده بلکه قبل از بنای آن نیزقیصریه ای یا میدان عتیق در محل ورودی بازار قدیم که احتمالا یادگار عصر سلاجقه بوده وجود داشته.
قیصریه اصفهان دارای چهارسوق رفیعی است که در قسمت شرق آن ضرابخانه و در غرب کاروان سرای شاه قرار دارد.سر در بازار قیصریه بنایی است در ورودی اصلی بازار بزرگ اصفهان قرینه سر در ورودی مسجد جامع عباسی در میدان که دارای بناهای الحاقی است و برفراز آن هر شب دو نفر نقاره می زنند و سر در ورودی، تزئینات بسیارباشکوهی از کاشیکاری دارد.
تزئین اصلی آن معروف به برج قوس می باشد که منجمان بر اساس تحقیقات نجومی خویش احداث و تولد شهر اصفهان را در این برج دانسته اند.
ولی اینطور که ما ترسیم می کنیم (نیم تنه انسان و نیم تنه اسب) در اینجا ترسیم نمی کنند.بلکه نیم تنه ای از ببر آورده اند که دم آن به شکار اژدها در آمده و به سوی تصویر کمان دار دهان گشوده است .
قبلا این بنا در سه طبقه و الان دارای دو طبقه است.طبقه سوم آن تخریب شده که نقاره خانه را تشکیل می داده است.که در آن با صدای موسیقی اوقات روز را اعلام می کردند.این سر در به بازار بزرگ اصفهان باز می شود و در گذشته راه اصلی بازار اصفهان بوده است.سردر قیصریه شامل چهار درب فرعی،یک دروازه اصلی و یک حوض بوده که حوض آن حدود دهه 1340 شمسی به باغچه تبدیل شد ولی اکنون احیا شده است.
علت نامگذاری این بنا شباهت آن به یکی از شهر بناهای شهر قیصریه بوده است.بر بالای سر در ،نقاشی هایی به قلم رضا عباسی به چشم می خورد.جنگ شاه عباس اول با ازبکان به شکل تصویر، چهره اروپاییانی که بر سر میز نشسته اند و جامی بر دست دارند(زنان و مردان مست) ناقوس و ساعت که در فتح جزیره هرمز از پرتغالی هاگرفته و به اصفهان آورده شد و در بالای این سر در نصب شد.
بازار اصفهان
شهر اصفهان به علت اهمیتی که در تاریخ داشته و از قرن دوم هجری قمری پیدا می کند در سه دوره تاریخی آل بویه، سلاجقه و صفویه مرکز حکومتی گردید .متاسفانه اسناد و متون تاریخی ، زمان احداث بازار اصفهانرا مشخص نکرده که در چه تاریخی شکل گرفته و تغییر و تحول داشته ولی به طور کلی بازار اصفهان بیشتر اساس و شالوده صفوی دارد.
همزمان با احداث میدان نقش جهان ، بازار های قدیمی در بخش قدیمی و شمال شهر به سوی میدان نقش جهانکشیده شدند و دورا دور میدان اکنون به عرضه کالاهای توریستی و صنایع دستی اختصاص پیدا کرد.حدودا پایان بنای بازار شاهی و سایر بازارهای دور میدان را سال 1304 هجری قمری ذکر کردند.
ویژگیهای تاریخی ،معماری بازار اصفهان
بررسی بازار اصفهان بیانگر این واقعیت است که به احتمال قریب به یقین در بین بازار های ایران کمتر بازاری دارای این همه قدمت تاریخی بوده و همچنین سالم باقی مانده است البته دست نخوردگی و کمی دخل و تصرفدر آن ها را باید در نفوذ دین مبین اسلام در شهر و به ویژه در بخش بازار جستجو کرد.
تقریبا همه بناهای مذهبی اعم از مسجد، تکایا ، مدارس دینی ،سقاخانه ها و وقف بوده و انسان های خیر بهمنظور حفظ و پایداری آن ها ،دکانها، سردرها ،تیمچه ها را به عنوان رقبه ،آن ها بنا نموده اند تا درآمد آنها خرج عمران این بناها گردد.
بازار اصفهان با تمام ویژگی های جغرافیایی خود نمونه بارزی از بازار های مرکزی شهر های اسلامی است با توجه به توسعه و تکامل خود توانسته هماهنگی های خود را با شیوه های قدیمی و سنتی حفظ نماید.
سیستم نوررسانی در بازار جهت
1- رویت کالا از طریق روزنه های بالای گنبد که کار تهویه هوا را انجام می دهد و از تابش خورشید و گرم شدن داخل بازار به شدت جلوگیری می کند
2- جلوگیری از بارندگی در داخل بازار و همچنین تابش نور خورشید از طریق پنجره های کناری دو طرف راسته و استفاده از کاه و گل و گچ در پوشش دیواره داخل حجره ها و دکان ها (که عایق حرارتی و برودتی دارد) باعث شده تا خریداران و فروشندگان در محیطی مطلوب به خرید و فروش بپردازند..
بازار اصفهان دارای دو درب است:
1- یکی از درب ها به سوی بازار اصلی باز می گردد که در آن مغازه ها و حجره ها وجود دارد و در روز باز و شب ها بسته می باشد .
2- یک درب دیگر که شبها برای کاروانسرا ها ،مساجد باز بوده و به درب اصلی بازار که مغازه ها در آن وجود دارند راه ندارد و مردم به راحتی می توانند در آن رفت وآمد کرده و از اماکن مورد نظر استفاده نمایند.
از ویژگی های بازار شهر های اسلامی (نبودن مسکن انسانی در بازار اصفهان است چون بازار محل جمع آوری سرمایه و ثروت شهروندان بوده و هم محل امنیت است هم بازار یک نهاد اقتصادی است .روزها پرجمعیت وشبها تعطیل و خالی ازجمعیت است .
بنابراین این منطقه امنیت بالائی دارد وچون محل رفت وآمد عامه مردم نیست از ناآرامی ها و نامحرمی ها به دور است ،گران بودن زمین در بخش بازار ،وجود محله های مختلف که پای بند به مذاهب و فرقه های مختلف بودن و مشاغل و حرفه های خاص خود را داشته اند.
به طور مثال:
بازار هارونیه ،نیم آورد گلشن ،سماورسازها و ……….
مدارس مذهبی در بازار مثل مدرسه کاسه گران ، هارونیه ،نیم آورد و ………
مساجد مانند مسجد خیاط ها، مسجد نو، مسجد ذوالفقار و ……..
سراها و تیمچه ها مانند سرای اردستانی ها ،سرای خانی، سرای آقا و …….و کاروانسراها که به رونق بازارها افزوده اند.
راسته اصلی
بازار های اصلی ایرانی غالبا به شکل خطی و در امتداد مهمترین راه و معبر شهری شکل می گرفته است به همین علت مهمترین بخش و عنصر اصلی یک بازار راسته اصلی است.در امتداد یک راستای اصلی اصناف گوناگون مستقر شده اند.هر صنفی در بخشی از راسته اصلی جا می گرفته است .(حتی راسته موازی یا راسته متقاطع)
چهارسو
محل تقاطع دو راسته اصلی و مهم بازار ر چهارسو می نامند (چهارسوی بازار اصفهان ، بازار لار ، چهرسوی بازار بزرگ تهران ).برخی از فضاها بنا بر موقعیت شهری و اقتصادی مهم را هم چهارسو می گفتند.
کاروان سرا
واژه سرا در گذشته به معنی خانه بوده است.کاروانسرا ها فضایی درون گرا و دارای یک حیاط مرکزی بودند که حجره هایی در چهار سمت آن در یک یا دو طبقه ساخته می شد.
کاروانسراهای شهری محل عرضه کالا بودند، حجره های همکف برای عرضه کالا و حجره های فوقانی حالتدفتر اداری و بازرگانی داشت.کالاهای عرضه شده در حجره به طور عمده در انبار قرار داشت و از آن جا حمل و نقل می شد.
البته همه کاروانسراها از لحاظ اقتصادی و اجتماعی اعتبار یکسان نداشتند،کاروانسراهایی که به مسجد جامع و مرکز شهر، میادین و راسته های عرضه کالاهای گرانبها تر نزدیک بودند معتبرتر بوده و جایگاه بازرگان های ثروتمند بود، در حالی که کاروان سراهای که در نزدیکی دروازه های شهر و راسته های عرضه کالا های ارزان قیمت بودند بیشتر بهپیشه وران و تولید کنندگان اختصاص داشت .
