دوره آموزشی راهنمایان طبیعت گردی (اکوتورلیدر)

اکوتوریسم، مناطق تحت حفاظت محیط زیست و قوانین و مقررات آن

با افزايش جمعيت بشر در كره زمين و ارتقاء زندگي ماشيني، روز به روز تمايل افراد به پناه بردن به طبيعت برايرسيدن به آرامش و آسودگي افزايش مي يابد. اين مسئله تقاضای افراد برای استفاده از تورهاي طبيعت گردي را افزايش مي دهد . در اين مبحث به بررسي اصول و مباني اكوتوريسم پرداخته مي شود.

آنچه در اكوتوريسم بسیار اهمیت دارد پايبندي به حفاظت از طبيعت و استفاده پايدار از آن است. اكوتوريست واقعي فردي است كه مسئولانه در طبيعت حضور پيدا مي كند و تلاش دارد كه کمترین تاثير منفي را بر طبيعت و فرهنگ محیط پيرامون خود داشته باشد و به حفاظت آن کمک كند. اکوتوریسم شاخه ای از طبیعت گردی است و با آن تفاوت دارد.

متاسفانه در کشور ما عموما این دو واژه بجای هم به کار برده می شود.اکوتوریست واقعی هرگز لذت خود را بر آسايش و آرامش طبیعت ترجیح نمی دهد. احترام به جامعه ميزبان و حمايت مردم بومی از ديگر اهداف اكوتوريسم است. در صورتی که فعالیت های طبیعت گردی چندان مسئولانه نیست و حضور طبیعت گردان در مناطق طبیعی اثرات منفی نیز دارد. در این درس با ارائه نمونه هایی از سفرهای اکوتوریستی در ایران و جهان و بیان اصول و قواعد آن، فراگیران به طراحی و اجرای این گونه سفرها ترغیب می شوند.از طرفی با شاخه های مختلف طبیعت گردی آشنا شده و پتانسیل های رشد و توسعه اکوتوریسم در ایران را بررسی می کنند.

بخش مناطق تحت حفاظت محیط زیست:

بهترین مناطق با جاذبه ها و ارزش های بالای محیط زیست که بهترین فضا را برای اکوتوریسم ایجاد می کند، در اختیار سازمان محیط زیست است و از آنجا که جزو اهداف اولیه مناطق تحت حفاظت مانند پارک های ملی، پناهگاه های حیات وحش ، مناطق حفاظت شده و آثارطبیعی ملی علاوه بر حفاظت، مبحث تفرج و گردشگری می باشد، این عنوان از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

در این بخش کلیاتی از اهداف حفاظت، ارکان “اتحادیه جهانی حفاظت”، طبقه بندی های مناطق تحت حفاظت در دنیا، طبقه بندی های تحت حفاظت در سازمان محیط زیست ایران، نمونه های هر طبقه در ایران و (برد اکولوژیکی) هر منطقه، ارائه می گردد.

آشنایی با پرندگان  ایران و جاذبه های پرنده نگری

در ايران حدود ۵۱9 گونه پرنده وجود دارد. تعدادي از آنها در ايران زاد آوری مي كنند، تعدادي زمستان گذرانند و تعدادي بطور اتفاقي ديده مي شوند. تعدادي از گونه ها نيز از مناطق ديگر به كشور ما وارد شده اند.ایران بعلت موقعيت خاص جغرافيايي خود و نيز بعلت قرار گرفتن در مسير مهاجرت پرندگان در فصل سرما ميزبانتعداد زيادي از پرندگان مهاجري است كه گاهي ماهها ميهمان ما هستند و گاه بطور گذري چند روزي براي رفع خستگيبه تالاب ها و درياچه هاي ايران مي آيند. مشاهده پرندگان در زيستگاه طبيعي شان از جذابيت خاصي برخوردار است.

در بسياري از كشورها به خصوص كشورهاي اروپايي مشاهده پرندگان علاقمندان فراواني دارد كه بطور حرفه ايآن را دنبال مي كنند.در اين مبحث اساتيد امر در تلاش هستند تا با معرفي گونه هاي مختلف پرندگان ايران، با زيستگاههاي مختلف،نحوه پرواز، صداي پرندگان، رفتارشناسي، پديده مهاجرت، روش هاي استفاده از دوربين و تلسكوپ براي مشاهده پرندگان ، ابزار و وسايل سفرهاي پرنده نگري و… نگرشي تازه در افراد بپرورانند و آنها را تشويق كنند تا بجاي استفادهاز اسلحه براي شكار پرنده و تشخيص آنها از طريق مزه شان، به شناخت آنها و مشاهده آنها با دوربين چشمي و عكاسي از آنها بپردازند.

در سفر آموزشی که همراه با مدرس درس مربوطه اجرا می گردد فراگیران از نزدیک وبه صورت ملموس می توانند پرندگان را در طبیعت مشاهده کرده و تنوع و پراکندگی آنها را درک کنند.

تجربه مشاهده پرندگان و شنیدن صدای دلنشین آنها و تماشای رفتارهای غریزی شان، برای فراگیران دوره همواره تجربه ای به یاد ماندنی خواهد بود که برای سالها آنرا فراموش نخواهند کرد.این درس به شناخت فراگیران از انواع پرندگان کمک شایانی می کند و باعث می شود در تمامی سفرهای طبیعت گردی مشتاقانه به دنبال دیدن گونه های مختلف پرندگان باشند و از شنیدن صدای آنها لذت ببرند.

آشنایی با گياهان ايران

هر چند مناطق بسیاری از ایران هنوز از نظر گیاه شناسان کم و بیش ناشناخته باقی مانده است و هر برنامه جمع آوریگیاهی از سرزمین های دور افتاده هنوز با کشف چند گونه جدید همراه است ، با وجود این ، انواع گیاهان ایرانبيش از 8 هزار گونه تخمین زده می شود و این تعداد تقریبا معادل گیاهان سراسر اروپاست که تقریبا 4 برابرایران وسعت دارد.

گياهان به عنوان اولين حلقه زنجيره غذايي نقش مهمي در زندگي بشر و ساير جانداران در طبيعت دارند.گياهان در مناطق مختلف با طبيعت پيرامون خود سازگار شده اند.به عنوان مثال گياهان مناطق كويري و خشك با ريشه هاي بلند خود سعي دارند هر چه بيشتر آب را از اعماق زمين جذب كنند و يا اينكه تا حد امكان سطح برگهاي خود را كاهش دهند تا حداقل تبخير را داشته باشند.
اين نوع سازگاري ها در گياهان كه به علت عدم توانايي در حركت ، به آنها قدرت بيشتري برايزندگي در شرايط سخت مي دهد به ويژه در كشور عزيزمان ايران كه بيش از يك پنجم آنرا مناطق خشك و بياياني تشكيل مي دهد از اهميت ويژه اي برخوردار است .

گياهان در زيستگاههاي مختلف روشهاي سازگاري متنوعي دارند .

به عنوان مثال درخت حرا(Avecina marina) كه نام آن به افتخار دانشمند بزرگ ايراني بوعلي سينا نامگذاري شدهاست مي تواند بعلت ساختار ويژه ريشه اش در آب كاملا شور زندگي كند.  فراگیران به روش های مختلف مانند شکل برگ ، ریشه ، فرم ساقه ، دانه و میوه و سایر مشخصه های گیاهانبه شناسایی آنها می پردازند.
در اين مبحث همچنين به طبقه بندي گياهان پرداخته مي شود از گياهان با ساختار ابتدايی و ساده گرفته تا گياهانتكامل يافته تر. در سفر آموزشي در طبيعت فراگيران با عكاسي از گونه هاي مختلف و شناسايي آنها بهارتقاء دانش گياه شناسی خود كمك مي كنند . شرکت کنندگان در دوره با شناختن گیاهان مختلف در طبیعت می آموزند که چگونه ازآنها حفاظت کنند.

زمين شناسي و جاذبه های ژئوتوريستی ایران

امروزه در دنيا توجه خاصي به چشم اندازهاي طبيعي كه توسط انواع فرسايش هاي طبيعي به وجود مي آيد مي شود. از طرفي مشاهده، مطالعه ، عكاسي و… از پديده هاي زمين شناسي از سرگرمي هاي افراد علاقمندبه طبيعت مي باشد.

پدیده های زمین شناسی از قبیل شکستگی ،کوهزایی ، آتشفشان و… همواره توجه انسان ماجراجو را به خود جلب كرده است . در کشور ما ایران پدیده های زمین شناسی زیبایی وجود دارد که گاها در دنیا کم نظیر است.از آنجا که ایران کشوری است که روی نوار خشک و نیمه خشک دنیا واقع شده است و به دلیل وجود بادهای شدید به ویژه در نواحی بیابانیپدیده فرسایش در بسیاری از بخشهای ایران نمود زیبایی دارد و اشکال دیدنی فراوانی بوجود می آورد.

به این دلیل توریسم زمین شناسی یا اصطلاحا ژئوتوریسم در ایران اهمیت می یابد.پدیده کلوتها در شهداد کرمان ، اشکال فرسایشی نواحی خراسان ، سیستان و بلوچستان و هرمزگان و …… از انواع فرمهای زمین شناسی کشور ما محسوب می شوند.

شاید اوج این پدیده ها را بتوان در جزیره قشم در جنوب ایران مشاهده کرد، جایی که تنها ژئوپارک خاورمیانه از سوی یونسکو در آن به ثبت رسیده است. گنبدهای نمکی ، دریاچه نمکی ، انواع غارهای آهکی و نمکی و روستاهای صخره ای مانند میمند و کندوان و … همه از جاذبه های ژئوتوریستی ایران هستند.
در اين مبحث فراگيران طي بازديد عملي از طبيعت و مشاهده و شناسايي انواع کانی ها، سنگها، گسل ها، گنبدهای نمکی و سایر ساختارهای ویژه زمین و نیز با کمک انواع نقشه هاي زمين شناسي در شناسايي هر چه بیشتركشورعزيزمان ايران گام برمي دارند. بخش مهمی از امتیاز ارزیابی در این درس به مشاهدات فراگیران در طبیعت و نیز گزارش سفر آنها تعلق دارد.

فنون استقرار و زندگی در طبيعت و اصول نقشه خوانی

حضور در طبيعت اصول و فنوني دارد كه در اين مبحث به آن پرداخته مي شود. روشهاي كمپ زدن در طبيعت ، طرز کار با قطب نما ، جهت یابی به كمك عوامل طبيعي و ابزار هاي ساخت بشر،روشن كردن آتش در طبيعت، وسایل مورد نیاز درکیف بقا، سازماندهی سفرهای طبیعت گردی و… از موضوعاتاين درس مي باشد.

پياده روي در شب بدون استفاده از نور چراغ قوه و تنها با اتكاء بر قدرت بينايي فرد از تجربيات جالبي است كه فراگيران آن را در تجربه مي كنند و اين موضوع به گفته آنها به تقويت اعتماد به نفس و اراده آنها كمك مي كند.

 تجربه فعالیت های گروهی و مشارکتی، کمک به دیگران و حمایت یکدیگر از تجربه های جذابی است که همواره خاطره خوشی در ذهن شرکت کنندگان دوره ثبت می کند.روحیه همکاری و فعالیت های تیمی از درس های به یاد ماندهی این مبحث است.

آشنايي با حشرات و پروانه های ایران

در طبيعت به خصوص در فصل بهار و تابستان حشرات را می توان بيش از هر جانوري مشاهده كرد، به همین دلیل این مبحث یکی از مباحث سوال برانگیز اکوتوریست های کنجکاو و علاقمند است. حشرات به دلايل متعددي پرجمعيت ترين موجود كره زمين مي باشند.

آنها با دارا بودن پوشش سخت كيتيني بدن خود و نيز قدرت پرواز و فرار از دست انواع دشمنان وروشهاي سازگاري هنرمندانه خود با طبيعت و… از شانس بزرگي در زنده ماندن در شرايط مختلف طبيعي برخوردارند. 

تعدادي از حشرات از زمان دايناسورها در کره زمين باقي مانده اند .زندگي گروهي ، نظم، مشارکتو پشتكار در حشراتي مانند مورچه و موريانه مي تواند الگويي مناسبي براي زندگي ما انسانها باشد . بشر امروزه در بسياري موارد از حشرات به ویژه از نحوه پرواز و حركات ظريف دست و پاي آنها در صنعت هواپيماييايده گرفته است.

در ايران پروانه ها و حشرات اندميك فراواني وجود دارد كه بسياري از آنها هنوز ناشناخته مانده اند و زمينهمناسبي براي فعاليت علاقمندان و محققان جوان را فراهم مي كند.

در این مبحث فراگیران با تنوع فراوان این دسته از جانوران آشنا شده و با کمک استاد درس هر چه بیشتر با اهمیتحشرات در زندگی بشر، راسته های مختلف حشرات ، نحوه جمع آوری و شناسایی آنها، زیستگاه حشرات، نحوه پرواز،طبقه بندی آنها (تاکسونومی)، روش های تولید صدا، چرخه زندگی و تکامل در حشرات آشنا می شوند.

از طرفی در سفر آموزشی این درس در طبیعت فراگیران با جمع آوری تعدادی ازگونه های حشرات و نامگذاری آنهاو نیز با کمک ابزار کمک آموزشی به شناسایی هر چه بیشتر این جانوران ارزشمند می پردازند .همچنین در بسیاری موارد در این سفر هراس بی مورد افراد نسبت به حشرات رفع خواهد شد.

آشنایی با پستانداران ايران

در زيستگاه هاي طبيعي مشاهده جانوراني مانند قوچ و ميش، بز كوهي،‌ آهو،‌گوزن و يا حتي خرگوش كار ساده ای نيست. گاهي افراد بي دليل از حيواناتي كه گمان مي كنند در طبيعت آنها را مورد حمله قرار مي دهند ترس و واهمه دارندغافل از اينكه آن حيوانات يا آنقدر كمياب هستند كه مشاهده آنها در طبيعت روزها و حتي ماهها وقت، انرژي و شانس مي خواهد ! (از جمله مي توان به يوز پلنگ آسيايي اشاره نمود كه حيواني ترسو است و در ايران به دلايل مختلف به خصوص از دست رفتن زيستگاه طبيعي و كافي نبودن مواد غذايي مورد نیازش در خطر انقراض قرار دارد) و یا بسیاری از این حیوانات ذاتا در مواجهه با انسان فرار می کنند و هرگز در پی رویا رویی و حمله به انسان نیستند.

به هر حال آگاهي مردم ايران از اهميت پستانداران و نداشتن ترس و واهمه بي جا از آنها مي تواند نقش به سزاييدر حفاظت از آنها داشته باشد.در ايران حدود 190 گونه پستاندار وجود دارد كه تعدادي از آنها مانند يوز آسيايي و گورخر ايراني آخرين بازماندگان در جهان هستند.

فراگیران در این مبحث با گونه های ارزشمند پستانداران در ایران و همچنین زیستگاه آنها و چگونگی حضور در طبیعت برای مشاهده این گونه جانوران اطلاعاتی کسب می نمایند و به منظور آشنایی هر چه بیشتر با فرم بدن، اندازه جثه، فرم شاخ، رنگ بدن، تعداد ناخن ها و … بازدیدی از یکی از موزه های حیات وحش خواهند داشت . فراگیران با عکاسی از این پستانداران و تهیه گزارش، هر چه بیشتر به ارتقای دانش خود در این زمینه کمک می کنند.

آشنايي با خزندگان و دوزيستان ايران

در ایران در زیستگاههای مختلف (کوهستانی ، کویری ، جنگلی و… ) انواعی از خزندگان و دوزیستان قابل مشاهدهاست که همگی توانسته اند با شرایط مختلف زیستگاهی خود را سازگار کنند. بسیاری از خزندگان نقش مهم و با ارزشی در زندگی بشری دارند که معمولا عموم مردم از این ارزش بی خبرند و در بسیاری موارد این جانوران را دچار بی مهری و حتی آزار قرار می دهند.

اهمیت خزندگان و دوزیستان در زندگی بشر، ویژگی های رفتاری خزندگان و دوزیستان، خصوصیات ظاهری،چگونگی استتار، راسته های مختلف و روش های شناسایی آنها، مکانیزم های دفاعی، چرخه زندگی، مارهایخطرناک و بی خطر و نکات ایمنی در مورد آنها، تنوع زیستگاهی، روش های جستجوی آنها در طبیعت و وسایل مورد نیاز در سفرهای تحقیقاتی خزنده شناسی و…. از موضوعاتی است که در این مبحث به آن پرداخته می شود.

آشنایی با كوهها و غارهای ایران

از آنجايي كه بيش از نيمي از ايران كوهستاني است اهميت اين عنوان درسي بسيار آشكار است. كوهنوردي علاقمندان زيادي در كشور عزيزمان ايران دارد.شناخت كوههاي با اهميت ايران، موقعیت ایران در نوار کوهزایی جهان، تعدادی از مسيرهاي مهم صعودکوهنوردی، وجه تسمیه کوههای ایران، آشنايي با اصول كوهنوردي،‌ چگونگي كوله بستن، وسايل مورد نيازدر سفرهاي كوهنوردي و… از مباحث مهم اين درس است.

در اين دوره معمولا تعدادي از كوهنوردان نيز شركت مي كنند كه همگي آنان اذعان دارند كه شناخت جنبه هاي مختلف طبيعت به ويژه حيات وحش ديدگاه تازه اي به آنها مي دهد كه براي آنها لذت چندگانه اي از طبيعت را باعث مي شود.

دراین درس فراگیران می آموزند که چگونه در کوهستان گام بردارند و چگونه از مواد غذایی و آب همراه با خود استفاده کنند. اگر در کوه دچار مشکل شدند چگونه از خود و دیگران محافظت کنند.تاريخچه غارنوردي در ايران، انواع غارها، غارشناسي، غارنوردي حرفه اي و غير حرفه اي، گياهان و جانوران غارزي، تجهيزات مورد نياز در غارنوردي، سرپرستي درغارنوردي و.. موضوعاتي است كه در مبحث غارها به آن پرداخته مي شود.

آشنایی با عشاير ايران

با توجه به تنوع اقليمي ايران كه از موقعيت خاص جغرافيايي كشور پهناورمان تاثير گرفته است، عشایرمختلف (كرد ، ‌لر ، بلوچ، ترك ، تركمن و عرب ) در سرزمين ما زندگي مي كنند. این مبحث به معرفي آنها و شيوه زندگي شان و نيز نحوه كوچ در زندگي كوچ نشينان مي پردازد.

زندگي عشاير با طبيعت آميخته است تقويم كوچ با تقويم طبيعت عجين شده است و هر نوع تغييرات آب و هواييو طبيعي بر زندگي آنها تاثير مي گذارد.به دليل اينكه عشاير جزء جدایی ناپذیر طبيعت هستند در اين دوره به معرفي عشاير مختلف ايران و بررسي شيوه هاي زندگي آنها پرداخته مي شود.

همچنین فراگیران دوره که در آینده راهنمایان طبیعت گردی خواهند شد می آموزند که با عشایر چگونه بایدرفتار کنند و در مواجه با آنها چه ملاحظاتی را باید رعایت کنند. می آموزند تا چگونه گردشگران را برای بازدید از محل زندگی عشایر و نحوه زندگی شان آماده سازند تا کمترین تاتیر منفی بر زندگی و فرهنگ آنها داشته باشند.

فنون و مهارت های تورگردانی

شرکت کنندگان در طول دوره پس از آشنایی کلی با مباحث مختلف مربوط به طبیعت و ارتقاء سطح دانش علمی و کاربردی خود می بایست خود را برای انتقال این اطلاعات را به گردشگران آماده کنند.به این منظور در این مبحث تکنیک ها و فنون مختلف هدایت تورهای طبیعت گردی به آنها آموزش داده می شود.

چگونگی طراحی و اجرای تورهای طبیعت گردی و ملاحظات آن، مسئولیت ها، وظایف و ویژگی های راهنمای تور، مهارتهای ارتباطی، زمان، مکان و روش های صحیح انتقالاطلاعات به گردشگران، توجه به نیازها و خواسته های آنها، پیش بینی و مواجه با مشکلات و خطرهای احتمالیدر تورهای طبیعت گردی، مدیریت بحران، طرز پاسخگویی به انواع پرسش های گردشگران ، روش هایعملی اخذ مجوزهای لازم برای سفرهای اکوتوریستی، اطلاعات کلیدی و کاربردی در اجرای تور و نیز مختصریدر مورد نرخ گیری سفر و… در این مبحث آموزش داده می شود. مشارکت شرکت کنندگان در کلاس از اهمیتویژه ای برخوردار است.این شیوه به تقویت اعتماد به نفس آنها کمک شایانی می کند .

اعتماد به نفس از مهمترین ویژگی های راهنمایان تور است که به آنها کمک می کند در شرایط مختلفبتوانند تصمیم های درستی اتخاذ کنند.

آشنایی با روحیات ملل

درس روحيات ملل آشنایی با ويژگي هاي به نسبت ثابت رفتار ملتهاست.در روحيات‌ ملل‌ از مباحث‌ ارتباطات‌ اجتماعي ‌شناسي‌، روان‌شناسي‌، مردم شناسي، تاريخ، جغرافيا و… بهرهگرفته مي شود.

روحيات ‌ملل‌ درباره‌ روحيات‌، خصوصيات‌ ورفتار نسبتا ثابت‌ ملتها بحث‌ مي‌كند.براي‌ نمونه‌ زماني‌ كه‌ مي‌گوييم‌ هوشمندي‌ فرانسوي‌، دقت‌ ژاپني‌، نظم آلمانی ، تساهل‌ هلندي‌ و … بايد بدانيم‌ چه‌ مواردي‌ باعث‌ به‌ وجود آمدن‌ اين‌ صفات‌ و روحيات‌ شده‌ است‌.

به عنوان مثال خصوصیات و ویژگی های ایرانی ها ارتباط کاملا مستقیمی با شرایط اقلیمی و آب و هوایی و موقعیت استراتژیکی ایران زمین دارد.بردباری، بی نظمی، بی اعتمادی، سازگاری، تک زیستی و… از ویژگی های ایرانیان است که محصول شرایطزیستی آنان می باشد.

با شناخت‌ روحيات‌ ملل‌ مختلف‌ و آموزش طرز رفتار با آنها، مي‌توانيم‌ ميزبان‌ خوبي‌ براي‌ جهانگردان‌ باشيم‌ و صنعت‌ گردشگری را گسترش‌ دهيم‌ و خاطره خوشی را برای گردشگران فراهم سازیم.

بهداشت سفر و کمکهای اولیه

با توجه به اینکه راهنمای تور در طول سفر با شرایط مختلفی مواجه است و با توجه به این که معمولا راهنمایطبیعت گردی در طبیعت با مشکلات پیش بینی نشده ای برخورد خواهد کرد،آشنایی با اصول کمکهای اولیهبسیار ضروری به نظر می رسد.
در این عنوان درسی فراگیران با بیماری های سفر، علائم حیاتی انسان، انواع مارگزدیدگی ها، مسمومیت ها، شکستگی ها، سوختگی ها، بیماری های قلبی، روش تنفس مصنوعی ( به طور عملی ) و نحوه مواجه و درمان اولیه آنها (تا مرحله رساندن بیمار به مرکز درمانی و معاینه توسط پزشک متخصص ) آشنا می شوند.

همچنیندر این مبحث شرکت کنندگان در دوره تا حد امکان با تمرین های عملی در کلاس، خود را برای مواجهبا انواع مخاطرات سفر آماده می سازند.